Każdemu zapewne z kolekcjonerów monet bizantyńskich przyszło do głowy pytanie, skąd na większości monet przypisywanych mennicy w Antiochii znajduje się nie pasująca nazwa Theopolis. Zapewne większość poszperała i przeczytała że to nowa nazwa dawnej Antiochii ale czy ktoś mocniej wgłębił sie w zagadnienie? Historia klęsk, które dotknęły Antiochię jest zajmująca. Mamy bowiem w tle tragedię, która pochłonęła życie 250 tysięcy ludzi i była to jedną z największych naturalnych katastrof jaka dotknęła ludzkość. Sam tytuł brzmi trochę tajemniczo, ba może nawet zagadkowo, bo w historii tego miasta było kilka epizodów, które zasługują na miano zagłady. My operujemy w VI wieku i zagładę tego okresu mamy na myśli. Oczywiście w kontekście funkcjonowania mennicy antiochijskiej, okresu bizantyńskiego. Określenia bizantyński i bizantyński używam we wpisach wymiennie zdając sobie sprawę, że raczej forma ,,bizantyński” jako starsza jest poprawna, to bizantyjski bardziej popularna. Stąd taki mój kaprys by jej używać określenia ,,bizantyński” w tym wpisie chociaż, obie formy są poprawne 🙂
Na zdjęciu tytułowym mamy sprawcę całego zamieszania, który pobudził mnie niejako do napisania tego tekstu. Przeuroczy i mniej popularny follis Justyniana I. Oczywiście mennica antiochijska, przemianowana w legendzie monety na Theopolis…. No to zacznijmy pogaduszki 🙂
Historia lokuje Antiochię w IV wieku p.n.e., a jej założycielem był diadoch Aleksandra i Wielkiego – Seleukos I Nikator. Z założenia Antiochia (nazwa pochodzi od imienia ojca Seleukosa – Antiocha) miała być stolicą Imperium Seleukosa. Jak sie rozwijała? Można powiedzieć – wspaniale. Miłośnicy rzymskiego mennictwa wiedzą doskonale o czym mówię.
Dodajmy (to dla leniuchów) lokalizację na mapie Bliskiego Wschodu
– jak sie okaże nie bez znaczenia …….
Jak widzimy nasza Antiochia zlokalizowana była w Syrii, której to prowincji była stolicą w okresie rzymskim. By wytłumaczyć do końca o co chodzi z ta ,,naszą Antiochią” musimy napisać, ze była jeszcze Antiocha Pizydyjska założona przez Antiocha I Sotera (syn Seleukosa I Nikatora). A poza tym masa przeróżnych osad i obozów wojskowych w liczbie kilkunastu w Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie, które były nazywane Antiochiami. Nasza, o której piszemy, określana jest Antiochią Syryjska, bądź Antiochią Wielką. Czasami spotykamy się z określeniem Antiochia ad Orontem, od lokalizacji jej nad rzeką Orontes. Okres funkcjonowania mennicy antiochijskiej w okresie rzymskim pomijamy, bo to temat olbrzymi. Obejmuje około siedmiu wieków bicia monet w tym mieście od czasu Imperium Seleucydów do czasów rzymskich. Ten okres jest niezmiernie ciekawy, również w aspekcie mennictwa, ale my koncentrujemy sie w tych pogaduszkach wyłącznie na okresie bizantyńskim. Otóż przyjmuje sie okres funkcjonowania mennicy w Antiochii w interesującym nas bizantyńskim okresie na lata 512-610, w dużym przybliżeniu. Antiochia była w okresie bizantyńskim jednym z trzech największych ośrodków miejskich cesarstwa obok Konstantynopola i Alexandrii!
Oczywiście mennica antiochijska znana jest wszystkim miłośnikom mennictwa antycznego i bizantyńskiego. Ad vocem, to nie wiem dlaczego z uporem maniaka okres istnienia Cesarstwa Bizantyńskiego wciskany jest przemocą do antyku… Prym w tym wiodą głównie serwisy aukcyjne, sklepy numizmatyczne…. Stąd wiedząc, że szczegółowych granic początku i końca poszczególnych okresów historycznych wyznaczyć sie precyzyjnie nie da, to jednak historia Bizancjum jest historią lokalizowaną w średniowieczu, nie antyku. Koncentrując się na okresie bizantyńskim, trzeba stwierdzić, że w mennictwie bizantyńskim zaszły wielkie zmiany. Zmiany które porównując je do rzymskiego mennictwa przebiegły zdecydowanie na niekorzyść. Otóż po uporządkowanym i przejrzystym okresie rzymskim, reprezentowanym przez numizmaty genialnie zachowane, w których możemy przebierać wybrzydzając ile wlezie, trafiamy na okres niekoniecznie satysfakcjonujący pod względem estetyki monet. Reforma Anastazjusza jak wiemy uporządkowała bizantyński system monetarny, ale nie przywróciła, ani nie utrwaliła estetyki monet wybijanych w rzymskim okresie.
O ile monety wybijane w szlachetnych kruszcach (złocie jako, że bicie monet w srebrze do VII wieku nie było zbyt popularne, ze względu na kiepska renomę psucia srebra w okresie rzymskim), nie budzą większych zastrzeżeń, tak nieliczne monety srebrne a juz całkowicie monety wybijane w miedzi i jej stopach pozostawiają wiele do życzenia…. Kolekcjoner monet bizantyńskich musi porzucić nadzieje, na tanie kompletowanie dobrych stanów monet, monety w dobrych stanach zwłaszcza miedziaki, są rzadkie no i drogie… Monety są ujmując dobitnie, bardzo wyeksploatowane, często koślawe, ale ten dysonans estetyczny dotyczący monet wykonanych z metali bardziej podłych niż złoto i srebro jest widoczny, ale oczywiście nie zniechęcający. Każda bizantyjska moneta przemawia do wyobraźni, no i sporo jest jeszcze do odkrycia w tym temacie !! Po tym przydługim wstępie, trzeba przejść do meritum 🙂 Napomknąłem o lokalizacji Antiochii, mówiąc że większość katastrof wynikła z lokalizacji. Tak dokładnie, głownie mamy na myśli lokalizacje w aspekcie geologicznym. Lokalizacje płyt tektonicznych i ich ruchy sprawiają, że regiony te uznane są za wyjątkowo ,,sejsmiczne”, mówiąc oględnie chodzi o częstotliwość i siłę trzęsień ziemi. O ile drobne trzęsienia ziemi nie wywołują emocji, to te wielkie owszem…
Zanim doszło to tragicznego trzęsienia ziemi roku 527, Antiochię nawiedziły wcześniejsze katastrofy.
Historia odnotowała dwa trzęsienia ziemi jedno połowy I wieku naszej ery, oraz drugie potężne z roku 115., które o mały włos nie pozbawiło cesarza Trajana, a przy okazji jego sukcesora – Hadriana życia. To trzęsienie ziemi z roku 115, podobno było zbliżone co do rozmiarów do tego VI wiecznego, niemniej historycy podważają wielkość tego trzęsienia ziemi roku 115, uważając, że nastąpiło wymieszanie źródeł historycznych, przyjmijmy że było to duże trzęsienie ziemi. Cesarze Trajan, a następnie Hadrian odbudowali Antiochię, która szybko powróciła do swojej świetności. Wydarzenia które doprowadziły do jej stopniowego upadku rozegrały sie w wieku VI. Był rok 526….W tym czasie panującym cesarzem był Justyn I
Pierwszym wcześniejszym kataklizmem był ogromny pożar Antiochii w roku 525. O ile pożar był katastrofą, to tak wielkie trzęsienie ziemi w maju 526 roku (kronikarze podają datę od 20 do 29 maja 526) było tragedią. Podczas trzęsienia ziemi zginęło około 250 tysięcy ludzi, czyli mniej więcej tylu ilu zamieszkuje Gdynię. Wstrząsy sejsmiczne zakończył ogromny pożar. Przypuszcza sie że w sumie w samej Antiochii i okolicach objętych aktywnością sejsmiczną zginęło około 300 tysięcy ludzi.
Kronika Jana Malalasa z Antiochii opisuje skutki trzęsienia ziemi. Pozwolę sobie zacytować..
Po ustąpieniu pożarów ci, którzy pozostali, podjęli szaleńczą akcję ratunkową, aby uwolnić uwięzionych w gruzach. Wielu zostało uwięzionych pod gruzami, ponieważ tak wiele budynków w mieście zawaliło się z powodu trzęsienia ziemi. Wielu z uratowanych zmarło jednak wkrótce po odniesionych obrażeniach. Poinformowano, że wielu mieszkańców zostało zakopanych pod gruzami do 30 dni, ale udało im się przeżyć. Pojawiły się nawet doniesienia o tym, że w gruzach rodziły się dzieci i przeżyły wraz z matkami. Innym znanym cudem było to, że trzeciego dnia po trzęsieniu ziemi Święty Krzyż pojawił się w chmurach nad północną dzielnicą miasta, prowadząc tych, którzy go widzieli, do płaczu i modlitwy przez godzinę.
Sugestywny opis nie pozbawiony elementów mistycznych. Warto dodać, że sam cesarz Justyn I zareagował na tą tragedię pozbawiając się dobrowolnie atrybutów władzy cesarskiej, zdejmując diadem i chlamys, publicznie ubolewając nad ta katastrofą. Natychmiast wzorem poprzedników (Trajana i Hadriana) przekazuje wielkie kwoty pieniędzy na odbudowę Antiochii. Jego następca Justynian I Wielki zwiększa pomoc finansową dla zburzonego miasta, w pierwszej kolejności odbudowując miejsca kultu religijnego, nie zapominając o odbudowie cystern do magazynowania wody, bez której miast by nie miało szans funkcjonować. Prócz odbudowy wprowadził ścisły nadzór jakbyśmy to dzisiaj nazwali ,,policyjny” mający na celu zapobieganie rabunkom i kradzieżom.
Pomimo tego Antiochia od czasu trzęsienia ziemi juz nie podniosła sie do swojej świetności. Dwa lata po wielkim trzęsieniu ziemi Antiochię, częściowo odbudowaną nawiedza kolejne trzęsienie ziemi, które pochłania tym razem ,,tylko” 5000 ofiar.
Chcąc oddać miast pod boską opiekę Justynian I przemianowuje Antiochię na Theopolis(w pisowni czasami Teopolis), czyli Miasto Boga. W roku 536 następuje nie do końca wyjaśnione do dzisiaj wielkie przesłonienie chmurami słońca spowodowane nieokreśloną do dzisiaj erupcją wulkaniczną. Słońce nie dostarcza do ziemi błogosławionego ciepła przez około 18 miesięcy. Upadają miasta i państwa.. Kolejne erupcje z lat 540 i 547 tylko pogłębiają klęski głodu. Prokopiusz z Cezarei opisuje to wydarzenie
„…wydarzyła się najstraszniejsza zapowiedź. Słońce bowiem dawało swoje światło bez jasności, jak księżyc, przez cały rok… i wydawało się niezmiernie jak słońce podczas zaćmienia, ponieważ promienie, które rzucało, nie były jasne”
Oddanie Antiochii pod boską opiekę nie przydało sie na wiele, w roku 540 Antiochię najeżdża Khusro I król Sasanidów, łamiąc obowiązujący od 532 roku pokój. Khuso I grabi i finalnie podpala znowuż miasto.
Aż nadchodzi rok 541.. W historii Bizancjum jeden z najbardziej ponurych okresów epidemii, czy nawet pandemii dżumy określanej mianem ,,dżumy Justyniana”. Sama zaraza atakujemiasto kilka lat później, o czym dalej napiszemy.
Troszkę na ten temat zarazy i mennicy w Konstantynopolu napisałem tutaj (dla chętnych/zdesperowanych/ głodnych wiedzy)
Nawet jeżeli relacje kronikarskie są nieco przesadzone, to musimy zdawać sobie sprawę, że takie nagromadzenie nieszczęść na przestrzeni kilkunastu lat potrafi pogrążyć każde miasto. Na koniec jeszcze dwa mniejsze, ale równie destrukcyjne trzęsienia ziemi wystąpiły w latach 551 i 557.
Historia bizantyńskiej Antiochii (Theopolis) kończy się w następnym stuleciu w roku 637, kiedy zostaje ona podbita przez Arabów. Późniejsze jej dzieje są bardzo zajmujące, niemniej nawet jej powtórne odbicie przez Nicefora II Fokasa w X wieku nie przyczyniło sie do powrotu świetności miasta. Odcięcie od szlaków handlowych zmieniło konfigurację ekonomiczną i polityczną wielkich miast Bliskiego Wschodu.
My zaś abstrahując od tych strasznych wydarzeń, mamy przyjemność kolekcjonować monety odznaczone jako antiochijskie, chociaz nie zawsze z takim opisem w legendzie monety je napotykamy…
Chronologicznie począwszy od początku okresu bizantyńskiego spotykamy się z różnymi opisami mennicy antiochijskiej w legendzie monety. Okres reformy Anastazjusza nie jest czymś wyjątkowym.
Spotykamy opisy literowe jak w pentanummium poniżej ograniczające się do dwóch liter A i N rozdzielonych oznakowaniem officina czyli zakładu(warsztatu) gdzie bito monetę. Odmian tego wzoru może jest sporo. Są odmiany z literami wewnątrz epsilon, czasami bez liter, pozwalające jedynie snuć domysły co do mennicy…
Bardzo ciekawym jest umieszczanie liter wzdłuż długiego ramienia krzyża przykładowo na pólfollisie Anastazjusza. Tutaj spotykamy litery rozmieszczone wzdłuż długiego ramienia – A N T X
Sam krzyż w tej formie pokazuje się na półfollisach Anastazjusza, a znika z końcem panowania Justyniana I.
Pokazuje sie na rzadko spotykanych barbarzyńskich naśladownictwach, nawet w postaci jakbyśmy to dzisiaj nazwali ,,satanistycznych” oczywiście to takie skojarzenie, po prostu krzyż jest odwrócony. Taki odwrócony krzyż to nie domena imitacji, bo według Seara pokazuje się i na oryginalnych półfollisach, jak chociażby z mennicy kartagińskiej.
Prócz tych ciekawych form opisu mennicy najczęściej napotykamy typowe nazwy mennicy umieszczone pod egzergą – ANTIX.
Po drugim trzęsieniu ziemi, jak juz pisaliśmy następuje oddanie miasta pod ,,boską opiekę” i zmiana nazwy. ,,Odbija” sie to oczywiście i na legendzie opisowej monet, oczywiście począwszy od Justyniana I. Tak na marginesie, najciekawszym okresem funkcjonowania mennicy w Antiochii jest okres justyniański. Bardzo duża różnorodność, masa odmian, wariantów etc… W zasadzie można zbierać tylko antiochijskie monety Justyniana i będzie sporo kolekcjonowania, no i spore wydatki 🙂
Kolejni władcy utrzymują zmieniona nazwę, która w zasadzie do końca funkcjonowania mennicy nie powraca do nazwy pierwotnej – Antiochia. By nie było tak prosto, to nazwa Theopolis na monetach również ulega różnym modyfikacjom, skrótom, translacjom na język grecki, powrotom do zlatynizowanej formy. Zerknijmy skrótowo na to zagadnienie.
Oczywiście nie zamierzam prezentować tutaj wszystkich typów, wariantów i odmian monet antiochijskich. Ale kilka zdjęć warto wrzucić. Zwłaszcza takich, na których są monety mogące sprawić trudność w rozszyfrowaniu pochodzenia.
Nazwa Theopolis przetłumaczona na język grecki brzmi θEOYΠOΛIS
Stąd i taka nazwa pojawia się na monetach w kolejnym okresie po opisie +THEUP.
Otóż poniżej mamy taki przykład translacji na język grecki nazwy miasta, dodatkowo wyrażonej skrótowo.
Oczywiście nazwa grecka wystąpi na wszystkich monetach, które wybijano po roku 537 ( nazwy mennicy za Justyniana stanowią swoistą pomoc w datowaniu aż do reformy, która nastąpiła w 12 roku panowania. Od tego czasu rok panowania umieszczany jest na rewersie monety. Reforma ta zwiększa wagę monet, a co za tym idzie wielkość. Mennice zaczynają wypuszczać urocze wielkie miedziaki, które uwielbiam ! Oczywiście pojawia nam się nie władca z profilu jak dotychczas, tylko en face , czyli oglądamy wizerunek całej twarzy.
A także w przypadku mennicy antiochijskiej nazwa grecka ulega na niektórych monetach skróceniu do θVΠO
Co ciekawe reforma dotarła do Antiochii-Theopolis dopiero w 13 roku panowania Justyniana, więc monet z wybitym rokiem XII nie napotkamy. Spotykamy rok XIII, potem mamy przerwę, którą zagospodarował sasanidzki króla Khusro I, najeżdżając miasto. Przerwa występuje również w latach panowania 17-19, w których mogła dotrzeć do Antiochii spóźniona fala epidemii, która mogła wywrzeć wpływ na funkcjonowanie mennicy. Mógł to być wpływ znacznie większy niż na funkcjonowanie mennicy w Konstantynopolu, o czy juz pisałem. W każdym razie około 16 roku panowania pojawia nam sie znak CHEUP o, zlatynizowany jak widzimy, typowy tylko dla 16 roku panowania Justyniana I. Na pólfollisach pokazuje się skrócone CH z kreseczka na górze. Ale również tylko w 16 roku panowania.
Oznaczenie mennicy zmienia sie prawdopodobnie po ustąpieniu zarazy w XX roku panowania. Jak na zdjęciu poniżej.
Takie oznakowanie mennicy ustępuje około 24 roku panowania, zastąpione przez THUΠ, wcześniejsze jak widzicie jest bardziej podobne do rosyjskiego znaku ,,CZ” – jeśli kos pamięta ten język, wbijany do uczniowskich głów w okresie PRL – owskiego zapatrywania na program kształcenia młodzieży.
Panowanie począwszy od roku 35 wprowadza do skróconej nazwy mennicy znowuż literę E, co daje nam THEUP na monetach. Powracamy do pierwotnej formy Theopolis z początku zmian nazwy miasta. Ostatnim rocznikiem justyniańskich monet wybijanych w Antiochii są monety z 39 roku panowania.
Na tym można by zakończyć krótki opis ewolucji nazwy mennicy, która ma bezpośredni związek z wydarzeniami, które doprowadziły do stopniowego upadku tego wspaniałego miasta. Późniejsi władcy utrzymywali nazwę Theopolis w różnych wersjach na swoich monetach. Ostatnie monety ze znakiem mennicy emituje cesarz Fokas. Rok 610 to ostatni rok jej funkcjonowania. W roku 611 Antiochia zostaje zdobyta przez Persów a w 637 przez Arabów.
Monetom bizantyńskim jakże daleko do monet okresu rzymskiego, czasów wysublimowanych wizerunków, budzących zachwyt do dzisiaj. Tak uważa większość. Czy słusznie?
Okres bizantyński mennicy, w sumie krótki, bo zamykający się w stu latach, jest świetnym przykładem ewolucji zmian jakie zachodziły na monetach. Okres ten pomimo wyraźnego spadku jakości monety w porównaniu do wcześniejszego okresu rzymskiego jest niezmiernie ciekawy. Powiem, że wciągający! Powiem, że chociaż (na szczęście dla kolekcjonujących) nie jest on tak popularny jak rzymski, to zasługuje by o nim pamiętać i to i owo napisać.
W pogaduszkach tych trudno dopatrzyć się rzetelnego opisu historii mennicy, ot takie amatorskie dywagacje człowieka, któremu bizantyńskie mennictwo jest po prostu bliskie, a historia upadku Antiochii dała wiele do myślenia, inspirując do tego wpisu 🙂
Kończąc wpis, czy Antiochia nigdy juz nie zaistniała w historii naszej cywilizacji? Otóż nic takiego! W roku 1097 rozpoczyna sie oblężenie Antiochii. Pierwsza wyprawa krzyżowa podciąga pod mury miasta…
Rozpoczyna się 170 letnia historia Księstwa Antiochii, ale to juz zupełnie inna historia 🙂
Do usłyszenia !
W odpowiedzi na “Zagłada Antiochii w czasach bizantyńskich i upadek antiochijskiej mennicy.”
Nie mój temat ale ciekawe i wciągające!