Z sentymentem spoglądam na ten wpis, był to pierwszy mój merytoryczny wpis na łamach starego bloga. Toteż pozostawiam go w zasadzie bez zmian, chociaż pewne by się przydały..
W sumie niepozorny ale trudno mu zarzucić brak uroku. Takie pierwsze wrażenie sprawił nabyty pierwszy w kolekcji bojowych odznaczeń bułgarskich Żołnierski Krzyż Orderu Wojskowego ,,Za Odwagę”, tak zdecydowanie wszystkie człony pisane duża literą. Jak nazwy wszystkich orderów i odznaczeń. Żołnierska nagroda, młodszy i uboższy ,,brat” wersji dla oficerów.
Przez analogię należy dopatrywać się sporych podobieństw w stopniowaniu z rosyjskim Krzyżem Orderu Świętego Jerzego, który o kilkadziesiąt lat wyprzedził bułgarski odpowiednik. Ale do tego wrócimy później.
Jego zakup zainspirował mnie trochę do kolekcjonowania bułgarskich odznaczeń wojskowych, kolejnego tematu na liście kolekcjonerskiej obok innych odznaczeń mających bojową i ogólnie ,,wojenną” proweniencję.
Zakupiłem krzyż klasy IV w wersji nadawanej od 1915 roku. Czyli pierwszowojennej.
W okresie Wielkiej Wojny, Bułgarzy długo zastanawiali się po której stronie konfliktu się opowiedzieć. Mocno zagmatwana historia przypominała trochę targowanie się, i pozycję mocno niezdecydowanego potencjalnego sojusznika. Wreszcie 14 października 1915 roku Bułgaria dołączyła do Państw Centralnych, stając do walki z Ententą, obok swojego dawnego naturalnego wroga jakim było Imperium Osmańskie. Bułgarzy bili się dzielnie, nawet bardzo dzielnie i trzeba przyznać, że zdeterminowali swoimi działaniami front bałkański. Ale historia jest przewrotna i generalnie Bułgarzy wyszli z wojny okrojeni terytorialnie A tak naprawdę to historia krzyża rozpoczyna się kilkadziesiąt lat wcześniej, kiedy to po wojnach rosyjsko-tureckich w 1878 roku Bułgarzy odzyskują niepodległość na mocy traktatu w San Stefano. Krzyż ustanowił pierwszy władca księstwa Bułgarii Aleksander Battenberg, który staje się władcą księstwa Bułgarii. Księstwo to pierwotnie miało być zależne od Imperium Rosyjskiego, ale strach przed rosnąca potęgą Romanowów powoduje zmianę pierwotnych ustaleń na mocy kongresu w Berlinie dochodzi do pewnych rewizji i Bułgaria staje się na powrót zależna od Imperium Osmańskiego. Ten stan rzeczy trwa do roku 1908.
Aleksander I von Battenberg – źródło domena publiczna – Internet
Statut orderowy Orderu ,,Za Odwagę” będącego fundamentem naszego krzyża, opracowano i wzorowano na statucie rosyjskiego orderu Św. Jerzego, ba, nawet święto orderu bułgarskiego przypada w dzień Św. Jerzego, jak widzimy jest tutaj sporo podobieństw. Oczywiście order ,,Za Odwagę”, zastrzeżony był jedynie dla oficerów. A nasz krzyż stworzono dla prostych żołnierzy. Na rewersie widnieje data 1879. W sumie dlaczego taka? Zapewne wzór krzyża opracowano po zakończeniu wojny w wyniku której Bułgarzy wybili się na niepodległość, czyli po 1878 roku. W styczniu 1880 zatwierdzono krzyż, oraz rozpoczęto jego nadawanie. Data na rewersie wydaje się być zasadną, ale może i było inaczej. Książę Battenberg pochodził Hesji i był skoligacony z carem Aleksandrem II, który w zasadzie ,,polecił” go na tron książęcy. Omawiany krzyż co prawda jest bardzo podobny do krzyża żołnierskiego orderu Św. Jerzego, to w literaturze spotykamy wzmianki, że ze inspiracją dla ks. Battenberga do jego powołania był heski Krzyż Zasługi Wojskowej. Podobieństw zewnętrznych trudno się dopatrzeć, poza wstęgą, która jest istotnie taka sama jak w heskim Militär-Verdienstorden – który znowuż jest naśladownictwem słynnego pruskiego Pour le Mérite nie pod względem koloru wstęgi, lecz ogólnego podobieństwa samego krzyża…I tak pokrótce można by wywieść pochodzenie kształtu i założeń naszego krzyża. Pochodzenie pierwszego władcy odrodzonej Bułgarii a także jego częściowa zależność od rosyjskiego monarchy, może tłumaczyć czerpanie inspiracji z pomysłów już funkcjonujących odznaczeń europejskich. Powstało więc odznaczenie korzystające z dwóch wzorów orderów już istniejących. Ot i odznaczenia mają swoje losy i często bogata historię.
Pierwsze nadania krzyża objęły ochotników walczących (oczywiście po stronie wojsk rosyjskich) w wojnie rosyjsko-tureckiej. Ilość pierwszych nadań wyniosła 33, później chyba nieznana ale była ,,znaczna” jako, że żołnierze bułgarscy nie mieli ,,monopolu” na jego otrzymywanie. Niestety nie mogłem się doszukać ilości nagrodzonych żołnierzy zarówno w poszczególnych konfliktach jak i ogólnie ile krzyży zostało nadanych.
Wzór wstęgi krzyża, oraz różne układy wstążek orderowych
Któż otrzymywał ten krzyż, bo jak już napisałem order ,,Za odwagę” zastrzeżony był jedynie dla oficerów.
Krzyż ten dedykowany był żołnierzom, podoficerom i kandydatom na oficerów. Kobiety otrzymywały go również, o czym świadczą zachowane do chwili obecnej krzyże z ,,damskim zawieszeniem wstęgi w postaci kokardy.
Odnośnie jego noszenia przez wyższe od podoficerskich szarże, to chyba mogło się to wydarzyć, w sytuacji awansu na stopień oficerski uprzednio nagrodzonego żołnierza. Podobnie jak to było w przypadku krzyża Orderu Świętego Jerzego. Noszenie przez oficerów wzorów odznaczeń przynależnych żołnierzom, świadczyło o ,,bojowym” charakterze takiego awansu i było przynajmniej w Rosji powodem do dumy.
Napiszmy troszkę więcej o samym wyglądzie posiłkując się głównie zdjęciami krzyży z mojej skromnej kolekcji.
Przede wszystkim zacznijmy od wstęgi. Wstęga w kolorze błękitnym z dwoma srebrnymi paskami (zwanych fikuśnie bordiurami) na bokach. Zwana jest ,,wstęgą waleczności” i cechuje wiele nadań bułgarskich orderów i odznaczeń w czasie wojny, jak byśmy to określili ,,za zasługi bojowe”. Analogicznie wstęga co prawda w innych barwach, funkcjonowała w Austro-Węgierskim systemie odznaczeniowym i również dotyczyła odznaczeń związanych z osobistymi zasługami głównie na polu bitwy, bądź ogólnie ,,zasługami wojennymi”. Jak już napisałem, wstęga ozdabiała wiele odznaczeń bułgarskich, w tym i takich, które w czasie pokoju miały inne kolory wstęg. Napiszę kiedyś i o nich. Gwoli uzupełnienia – można zauważyć różne sposoby składania wstęgi, począwszy od składania na modłę ,,rosyjską” – widzimy to na przykładzie dwóch najstarszych krzyży z mojej kolekcji.
Dwie klasy – pierwsza emisja awersy i rewersy
Spotyka się również (chyba przede wszystkim) noszenie wstęgi na sposób prosty, podobnie jak odznaczenia zachodnioeuropejskie co zwie się modłą ,,francuską” w odróżnieniu od ,,anglosaskiej”, która jest podobna, zawiera jednak metalowe dodatki kotwiczone na wstędze. W okresie drugowojennym spotyka się składanie naszego krzyża ,,trójkątne” na modłę ,,austriacką” zwanej też ,,słowiańską”.
Tutaj chyba warto wyjaśnić, że wiele państw bałkańskich (nie tylko słowiańskich myśląc o naszych bratankach znad Dunaju) przejęło sposób wiązania wstążki właśnie po upadłej monarchii Austro – Węgierskiej. Dlaczego moda ta nie zawędrowała na północ od państwa węgierskiego, trudno powiedzieć.
Wstęga krzyża ma postać prostą dla klasy II i IV oraz dla klasy I i III dodatkowo wprowadzono wstęgę krzyżująca się ze wstęgą główną począwszy od roku 1887.
Wszystkie klasy krzyża od lewej klasy I,II,III,IV widoczne wstęgi krzyżujące klas I i III, górna fotografia awersy, dolna rewersy krzyży
W opisie ogólnym trzeba podać wymiary takie jak rozpiętość ramion ( 33-34 mm). Krzyż w sumie jest ,,malutki” i takie odniosłem pierwsze wrażenie po odebraniu pierwszej przesyłki przynajmniej w porównaniu do bułgarskich krzyży ,,orderowych” znacznie okazalszych.
Ma on kształt krzyża maltańskiego w zależności od klasy koloru srebrnego lub złotego. W okresie drugo-wojennym dodatkowo brązowego (dosyć enigmatycznego), ramiona krzyża maja powierzchnię ,,groszkowaną”. Mając jedynie do porównania 6 krzyży w kolekcji odnoszę wrażenie że jakościowo wykorzystywano różne metale i czego literatura nie opisuje (przynajmniej ta dostępna dla mnie) z pewnością krzyże wychodziły z wielu warsztatów grawerskich, stąd różna jakość. Pierwsze egzemplarze nadawane po odzyskaniu niepodległości przez Bułgarów są pięknie wykonane, niektóre zaś, zwłaszcza egzemplarze ,,wojenne” są galwanicznie pokrywane bardziej szlachetnym metalem. Pokrycie z czasem się łuszczyło, nadając bardzo nieciekawy wygląd niektórym krzyżom, zwłaszcza tym przechowywanym w złych warunkach. Krzyż maltański jest przekrzyżowany dwoma mieczami, środek (medalion) okrągły.
Sam środek awersu zawiera w medalionie wizerunek stojącego lwa w koronie oraz napis otokowy
Centralny medalion awersu
Legenda otokowa – od lewej strony modyfikacje od ,,najmłodszej”
ЗА ХРАБРОСТЬ oraz datę 1915 lub 1941 (obie emisje wojenne), lub brak daty w pierwszych emisjach XIX wiecznych. W tych ostatnich zamiast daty mamy elementy dekoracyjne w liczbie dziewięciu zdobników (kropek, rozetek).
Rewers podobnie jak awers z okrągłym medalionem, centralnie umieszczono monogram Aleksandra I jako założyciela orderu. Otokowy napis ,,КНЯЗЬ НА БЪЛГАРIЯ“ lub “КНЯЗЬ НА БЪЛГАРИЯ“(ta druga wersja jest późniejszą modyfikacją gramatyczną). Do modyfikacji gramatycznej doszło prawdopodobnie w okresie pierwszej wojny, część literatury podaje rok 1917.
Monogram Aleksandra Battenberga na medalionie krzyża
Modyfikacje gramatyczne w nazwie Bułgarii
Oprócz opisu atrybutu panującego ,,kniazia” mamy w otoku medalionu rewersu datę 1879, o której już pisałem wcześniej. Warta uwagi jest odmiana, wprowadzona około roku 1885 zastępująca dwie gwiazdki flankujące datę 1879 (dla mnie wyglądają bardziej jak rozetki) – kropkami.
Modyfikacje flankujących datę ozdobników
W czasie drugiej wojny światowej, krzyż był również nadawany, w tym w dużej ilości dla żołnierzy sojuszniczej armii niemieckiej, możliwe, że dla innych sojuszników również. W okresie drugiej wojny dochodzi dosyć enigmatyczna ,,piąta” klasa krzyża w brązie. Brak jakichkolwiek dokumentów, pozwala snuć spekulacje co do jej istnienia, pomimo okazów dowodowych tej klasy w zbiorach prywatnych. Nie wiadomo czy jest to oddzielna klasa, czy z jakiegoś powodu cześć krzyży przeznaczonych do galwanizacji nie została pokryta srebrem, bądź pozłotą i w takiej formie zostały nadane (to już moje spekulacje na ten temat).
Podsumowując wyróżnić możemy następujące edycje krzyża:
1. edycja Aleksandra I – od 1880 do 1886 – pierwotnie dwie klasy krzyża (złota i srebrna) od 1885 cztery klasy, na rewersie zastąpienie gwiazdek obok daty- kropkami
2. edycja Ferdynanda I – od 1887 do 1918 – cztery klasy krzyża w tym zmiany gramatyczne w opisie wprowadzone w roku 1915 na awersie
3. edycja Borysa III – od 1918 – 1944, w okresie od 1941 prawdopodobnie pięć klas, z dodatkową klasą piąta w brązie , zmiana daty na awersie na 1941 od tego roku, niektóre źródła podają tylko trzy klasy: złotą, srebrna i brązową. I tego ( to znaczy trójklasowego podziału w czasie drugiej wojny) chyba najlepiej się trzymać.
Edycja drugowojenna krzyża Zdjęcie ( domena publiczna – Internet – https://veryimportantlot.com/de)
Jeszcze raz wersja 1941 ze strony https://gmic.co.uk/
Modyfikacje dat, oraz gramatyczne pozwalają wyróżnić finalnie trzy edycje główne oraz pięć edycji opisowych krzyża do roku 1946, w którym to zarówno order ,, Za dzielność” jak i jego skromny żołnierski brat czyli krzyż przestały istnieć. W roku 2003 restytuowano order ,,Za dzielność” ale to już zupełnie inna historia.
Należy wspomnieć również o przepięknym akcie nadania dla krzyża żołnierskiego, który prezentuję w oparciu o zakupiony na aukcji dokument nadania krzyża IV klasy za wojny bałkańskie 1912-13.
Dokument nadania za wojny 1912-1913
Warte nadmienienia jest to, iż w zasadzie nie spotyka się podróbek, falsyfikatów jak też kopii tego krzyża. Wydaje się, że powodem braku zainteresowania braci fałszerskiej jest powszechna dostępność do wszystkich klas krzyża i większości wariantów poza edycjami Borysa III z okresu drugiej wojny światowej. Tutaj należy mieć się na baczności, licho nie śpi.
Niewielka ilość dokumentacji fotograficznej z samego nadawania nie uskrzydla. W Internecie krąży kilkanaście zdjęć żołnierzy oznaczonych krzyżem. Jedno z nich przedstawia najmłodszego kawalera krzyża 10 letniego Mikołaja Kostova odznaczonego III klasą krzyża za bohaterskie poderwanie żołnierzy do ataku. Reszta zdjęć ukazuje bohaterskich żołnierzy, najczęściej podoficerów, czasami z kilkoma krzyżami na piersi.
10 letni Mikołaj Kostov, kawaler Krzyża klasy III
dzielni podoficerowie uhonorowani Krzyżem
źródło powyższych zdjęć – domena publiczna Internet
Rok 1946 definitywnie kończy nadawanie krzyża ,,Za Dzielność” jak i orderu od którego się wywodził. Order odrodził się w roku 2003 w postaci ,,republikańskiej” zmodyfikowanej do trzech klas, o krzyżu żołnierskim zapomniano, wszakże arystokratyczny podział na ordery dla oficerów i nie oficerów oficjalnie zanikł. ustępując miejsca bardziej demokratycznym zasadom. Sojusze pozostały. Bułgaria z sojusznikami wiele szczęścia nie miała począwszy od wojen bałkańskich początku XX wieku, przez kajzerowski obóz państw ,,centralnych”, na faszystowskim sprzymierzeńcu ostatniej wojny kończąc. Wspaniałe zapomniane trochę odznaczenie stające w szranki z wszystkimi europejskimi odznaczeniami za zasługi w boju, nie pozbawione uroku, a trochę zapomniane…